Ці можа гісторыя мець умоўны лад?

Гутарка з Валянцінам Грыцкевічам.

Аўтар і вядучы Сяргей Абламейка

Што было б, калі б, скажам, Полацкая дзяржава ня страціла вусьце Дзьвіны з горадам Рыгай? Альбо што было б, калі б Вільня сёньня заставалася сталіцаю Беларусі? Якая была б сёньня Беларусь, калі б Беларуская Народная Рэспубліка выстаяла? Што было б з намі, каб напачатку стагодзьдзя ў асяродку нацыянальных дзеячоў перамагла не "кірыліца", а "лацінка"? Колькі б нас было сёньня - 40 ці 50 мільёнаў - каб нам не забралі Беласточчыну, Віленшчыну, Дзьвіншчыну, Смаленшчыну й Браншчыну з кавалкам Чарнігаўшчыны? Альбо наадварот, каб Беларусь засталася ў межах шасьці паветаў Менскае губэрні, як гэта было ў 1921 годзе? Урэшце, што было б, калі б не былі разбураныя нашыя гарады, альбо, напрыклад, не адбыліся паўстаньні ХІХ стагодзьдзя? Горш ці лепш? Можа ня трэба было часам гераічна бараніць свае гарады й замкі - цалейшыя былі б? А можа калябаранцтва, ў некаторых выпадках - разумная пазыцыя?..

Адкуль, уласна кажучы, узялося сьцьверджаньне, што гісторыя ня мае ўмоўнага ладу? Чаму ня мае? Хіба не натуральна для таго, хто асэнсоўвае сваю ці нацыянальную мінуласьць, задацца пытаньнем: што было б, калі б нейкая падзея не адбылася? Ці наадварот, каб нешта, чаго нашыя продкі прагнулі, але так і не дамагліся - здзейсьнілася б? Здаецца, што такія прыпушчэньні ёсьць складоваю часткаю натуральнага й здаровага аналізу мінулага.

І ўвогуле, ХТО сказаў, што гісторыя ня мае ўмоўнага ладу? Ці не здаецца Вам, што ў беларускім выпадку гэтае, мякка кажучы, неадназначнае сьцьверджаньне ідзе з усходу, а менавіта, з-за Смаленску, з Расеі? Бо менавіта расейцам ды іх імпэрскай думцы было выгадна прышчапіць беларусам ідэю пра незваротнасьць, пра фатальнасьць гісторыі. Вось, маўляў, трапілі вы ў Расею, так і думайце. Іншага і быць не магло. А тое, што магчыма было і ня трапіць у Расею і нармальна жыць, гэта не для вас, "братья - западные русы".

Здаецца таксама, што ў самой Расеі думка пра фатальнасьць гісторыі мае дзьве крыніцы: імпэрскія патрэбы, па-першае, і праваслаўны мэнталітэт, па-другое. Вядома бо, што праваслаўныя нашмат большыя фаталісты, чым пратэстанты й католікі. Гэткая асаблівасьць вынікае з самой дагматыкі розных плыняў хрысьціянства. Католікі й пратэстанты большую ўвагу зьвяртаюць на свабоду асобы і свабоду выбару. Праваслаўныя ж любяць гаварыць пра Боскую наканаванасьць, пра Боскі плян. Гэткае разыходжаньне паходзіць з I-га тысячагодзьдзя. Калі на хрысьціянскім Усходзе складалася патрыстыка, вядучай філязофскай плыньню быў містыцызм Плятона. А калі пазьней пачалі пісаць свае творы айцы Заходняй Царквы (зь якой пазьней і вылучылася пратэстанцтва), дык тады ўжо ў Эўропе быў модны рацыяналізм Арыстотэля.

Ну а зараз, так бы мовіць, бліжэй да Беларусі. Беларускі народ, на вялікі свой смутак, я лічу народам-няўдачнікам, а Беларусь - краінай-няўдачніцай. Наш народ не патрапіў вытварыць сваю монадзяржаву і монанацыю 100 ці 200 год таму. Вядома, было Вялікае Княства Літоўскае, але яно не было монанацыянальным, а пасьля ягоныя асьвечаныя пласты самі падпісалі сабе й дзяржаве вырок у форме Люблінскай Вуніі. Можна шмат прыводзіць і контраргумэнтаў да такое высновы, можна казаць пра драпежных суседзяў і геаграфічны дэтэрмінізм, але я ўсё ж стаю на сваім: мы - няўдачнікі. Нават украінцы шчасьлівейшыя за нас.

А што сабою ўяўляе шлях няўдачніка як не чараду нявыкарыстаных альбо напалову выкарыстаных магчымасьцяў? Аб тым, што гэтыя магчымасьці былі, сьведчыць сёньня само йснаваньне няўдачніка. Ён усё яшчэ трывае і па-ранейшаму траціць дараваныя Богам і лёсам магчымасьці. Дык чаму не нагадаць яму пра гэтыя страчаныя магчымасьці на ўсім прасьцягу ягонага гістарычнага быцьця? Чаму не пастарацца намаляваць нашым зьнявераным і паніклым людзям, нават тым, якія ўжо й думаць пра Беларусь забыліся, прыгожую і ўнушальную карціну ўмоўна скарыстаных гістарычных шанцаў? Чаму, урэшце, нам не паказаць самім сабе, што ня ўсё, што мы лічым у сваім мінулым добрым - было добрае, калі на яго паглядзець з сёньняшняга пункту гледжаньня?

Вось гэтак і нарадзілася ідэя пагаварыць з рознымі знаўцамі гісторыі пра "беларускія раздарожжы". Некалі стоячы на іх, мы, ці то самі, ці то пад націскам абставінаў і суседзяў, выбралі вядомыя сёньня дарогі. А што было б, калі б мы ў той ці іншы момант пайшлі іншым гасьцінцам? Можа хоць развагі пра гэта зварухнуць у зьнявераных беларускіх душах патрэбу нацыянальнага? Такіх пытаньняў можа набрацца шмат. Нехта можа назваць гэта спэкуляцыяй, але я назаву іх натуральнай патрэбай разабрацца са сваёй мінуўшчынай, разабрацца са сваімі памылкамі...

І тут было б цікава пачуць думку чалавека, які прафэсійна займаецца гістарычнай мэтадалёгіяй. Я пазваніў у Санкт-Пецярбург вядомаму беларускаму гісторыку й пісьменьніку, сябру беларускага ПЭН-цэнтру Валянціну Грыцкевічу. Цікава было даведацца, дасьць ён сваё дабро на пачатак такое гаворкі ці не?

ххх

С.А.: Першае пытаньне да Вас, Валянцін Пятровіч, як да спэцыяліста ў гістарычнай мэтадалёгіі. Усім, бадай што, сёньня ведамы выраз, што гісторыя ня мае ўмоўнага ладу.
Адкуль, на Вашую думку, паходзіць такі падыход да гісторыі?

В.Г.: Мне здаецца ад таго, што, па сутнасьці, гісторыя вывучае толькі, як кажуць французы, "le fait accompli", гэта значыць тыя факты, якія ўжо адбыліся. І таму ўсё іншае, апрача таго што адбылося ў часе й прасторы, ня можа вывучацца гісторыкам, але можа вывучацца кімсьці іншым, сацыёлягам, напрыклад, футуролягам, ці псыхолягам. Справа ў тым, што пытаньне аб варыянтнасьці гісторыі ня новае, і яно шчыльна зьвязанае з тым, што амаль з клясычных часоў, з эпохі Старажытнае Грэцыі, у гісторыкаў і філёзафаў існуюць погляды на пэўную накіраванасьць гісторыі. Пачынаючы з Плятона. Але каб не паглыбляцца ў такую часавую далеч, скажу толькі, што пытаньне аб варыянтнасьці гісторыі ў новыя часы разглядалася гісторыкамі-асьветнікамі, Кандарсэ ў прыватнасьці, і асабліва гісторыкамі-пазытывістамі, такімі як Агюст Дэпконт, Гербэрт Спэнсэр і некаторымі іншымі. Ну а пазьней яно вывучалася, зразумела, як марксыстамі ў ХХ стагодзьдзі, гэтак і прадстаўнікамі іншых плыняў у гісторыі і філязофіі гісторыі.

Мой асабісты пункт гледжаньня - гісторык-навуковец разглядаць варыянтнасьць гісторыі можа толькі ў тым выпадку, калі ён разглядае толькі тое, што адбылося. Я паўтараюся. Але разгляд магчымых варыянтаў адбыцьця гістарычных фактаў, працэсаў і зьяваў - зусім натуральная справа для гістарычнае публіцыстыкі. А мы з Вамі, здаецца, займаемся менавіта гэтым, і пэўныя прагнастычныя высновы з таго, што мы ведаем пра гісторыю, на маю думку, магчымыя. Але ізноў жа, ня ў сэнсе гістарычнае навукі, але хутчэй у сэнсе гістарычнай публіцыстыкі, якая мае поўнае права разглядаць гэтае пытаньне.

С.А.: Наколькі я зразумеў, значыць менавіта гісторыкі-пазытывісты могуць цалкам падпісацца пад выразам, што гісторыя ня мае ўмоўнага ладу?

В.Г.: О-о.. каб толькі пазытывісты... І марксысты, і шмат хто яшчэ можа падпісацца пад гэтым сьцьверджаньнем. Усе тыя, хто зьяўляецца нашчадкамі, па сутнасьці, асьветніцкіх поглядаў на гісторыю як на безупынны рух ад ніжэйшых ступеняў разьвіцьця да вышэйшых. Я б сказаў так - ці на рэвалюцыю ці на эвалюцыю чалавецтва.

С.А.: Мне здаецца, што для Беларусі ў яе сёньняшнім стане мае сэнс гаворка ня толькі аб тым, што зь ёй некалі адбылося, але і аб тым, што зь ёй не адбылося. Гаворка аб страчаных магчымасьцях краіны й народу. Вось, напрыклад, Валянцін Пятровіч, што было б, калі б Полацкае Княства ня страціла вусьце Дзьвіны з горадам Рыгай, які заснавалі палачане, альбо што было б, каб Беларусь ня страціла Вільню? Я ўжо не кажу пра магчымы наш лёс, каб Беларуская Народная Рэспубліка (БНР) утрымалася. Мне здаецца, што беларусы сёньня маюць патрэбу і маральнае права на такую гаворку. Што Вы думаеце на гэты конт?

В.Г.: Цалкам справядліва. Абавязкова трэба перагледзець страчаныя магчымасьці. І ў гэтым сэнсе размова павінна йсьці і пра Полацкую Дзяржаву, і пра Рэч Паспалітую, і пра Беларусь у складзе Расейскае Імпэрыі, і пра тое, як хутка й нечакана адрадзіўся беларускі нацыянальны рух напачатку ХХ стагодзьдзя і даў такія бліскучыя вынікі як Беларуская Народная Рэспубліка, што прымусіла бальшавікоў згадзіцца з часткай камуністаў нацыянальных поглядаў і стварыць БССР. І гаварыць пра гэта трэба з аглядкаю на сучасныя падзеі, асабліва падзеі 90-х гадоў нашага стагодзьдзя.

С.А.: Мне здаецца, што такая гаворка мела б сэнс для будучага Беларусі, для ейнае будучае геапалітыкі, для геастратэгіі, так бы мовіць. Напрыклад, вельмі значныя і ўплывовыя колы магнатэрыі й шляхты Вялікага Княства Літоўскага ў завірусе ХVІІІ стагодзьдзя, у тым ліку рэшта праваслаўных і кальвіністы, арыентаваліся на Расею. Але апошнія два стагодзьдзі ці не паказалі нам яскрава і, я б сказаў, вусьцішна, што арыентацыя на Расею - згубная?..

В.Г.: Зразумела, што ў ХVІІІ стагодзьдзі гэтыя людзі не маглі прадбачыць, што адбудзецца. У рэшце рэшт, гэта рабілі ня толькі беларускія магнаты, але й польскія, якія згубілі ўсю Польшчу, кінуўшыся ў абдымкі Расеі. Здаецца, гэта вельмі добры ўрок.

С.А.: Галоўнае, што я сёньня хацеў пачуць ад Вас як ад прафэсійнага мэтадоляга гісторыі, гэта прынцыповую згоду на магчымасьць такога падыходу ў беларускіх умовах. Улічваючы наш выключна нешчасьлівы, няўдалы лёс у апошнія стагодзьдзі, мы, канешне, павінны крытычна пераацаніць страчаныя магчымасьці.

В.Г.: Даўно насьпеў на гэта час. І Вы вельмі добра зрабілі, што ўзьнялі гэтае пытаньне. Яно ўжо даўно чакала публічнасьці.

ххх

Доктар Грыцкевіч лічыць такую гаворку дарэчнай і нават карыснай.

Што ж датычыцца славутага "гісторыя ня мае ўмоўнага ладу", дык тут я хацеў бы сказаць вось што. Здаецца, што ў пазытывістаў і марксыстаў падыход да гэтага прынцыпу генэтычна розны. Пазытывістаў цікавіла найперш гістарычная праўда як такая, і дзеля гэтага яны ня толькі адкідалі развагі пра магчымую варыянтнасьць гісторыі, але не віталі нават і інтэрпрэтацыю фактаў. Тыповае дасьледаваньне пазытывіста - досыць сухое апісаньне й выклад фактаў.

Марксыстаў жа ў прынцыпе "гісторыя ня мае ўмоўнага ладу" прывабіла, найперш, незваротнасьць гістарычных падзеяў, іх фатальнасьць. Сёньня агульнавядома, што ў СССР марксызм вельмі хутка зьліўся з расейскім імпэрыялізмам. Зразумела, што інакш і быць не магло, бо ленінскі варыянт марксызму паўстаў і расквітнеў менавіта на расейскай глебе, дзе не апошнюю ролю адыгрываў і праваслаўны фаталізм. Партыйным гісторыкам патрэбны быў прынцып для абгрунтаваньня зьнешняга экспансіянізму і супакаеньня дапытлівых галоваў на захопленых раней тэрыторыях. Яго пазычылі ў пазытывістаў і абсалютызавалі.

А ўвогуле, хто ж супраць пазытывісцкага прынцыпу. Гісторыя сапраўды адбываецца адзін раз. Але ніхто не забароніць ставіць пытаньні і шукаць на іх адказы, каб ацаніць і асэнсаваць свой шлях, а, магчыма, і каб не нарабіць памылак у будучым.

А зараз апошняе, аб чым сёньня я хацеў сказаць. Думаю, што гаворачы аб тым, што магло б быць, але не адбылося, аўтары міжволі выявяць і выкажуць нейкія нацыянальныя мары, нешта накшталт калектыўных нацыянальных фантазіяў, а ўсе мы разам пранікнем у сфэру бесьсьвядомага, альбо, лепш сказаць, у бесьсьвядомую сфэру калектыўнага нацыянальнага розуму.

Сяргей Абламейка, Прага